نقش رستم
سراسر نماي نقش رستم در بخشي از ديواره صليب شكل در شهرستان مرودشت. از راست به چپ: آرامگاههاي خشايارشا، داريوش بزرگ، اردشير يكم و داريوش دوم.
آرامگاه داريوش بزرگ در برابر راه ورودي كنوني قرار دارد، آرامگاه خشايارشا كه در سمت راست آرامگاه داريوش بزرگ واقع شده و نسبت به آن زاويه قائمه دارد، آرامگاه اردشير اول كه در سمت چپ آرامگاه داريوش بزرگ قرار گرفته و آرامگاه داريوش دوم كه در سمت چپ آرامگاه اردشير اول واقع شده‌است.
كعبه زرتشت بناي مكعبي شكل معروف به كعبه زرتشت در مقابل نقش رستم واقع در شهرستان مرودشت
نقش رستم نام مجموعه باستاني در شهرستان مرودشت استان فارس ايران است كه يادمان‌هايي از ايلاميان، هخامنشيان و ساسانيان را در خود جاي داده‌است. آرامگاه چند تن از پادشاهان هخامنشي (از جمله داريوش بزرگ و خشايارشا)، نقش برجسته‌هايي از وقايع مهم دوران ساسانيان (از جمله تاجگذاري اردشيرپاپكان و پيروزي شاپور اول بر امپراتوران روم)، بنايي موسوم به كعبه زرتشت و نقش‌برجسته ويران‌شده‌اي از دوران ايلاميان در نقش رستم قرار دارد.
نقش رستم در شمال مرودشت در فاصله ۶ و نيم كيلومتري از تخت جمشيد واقع شده‌است و نام آن مانند نام‌هاي تخت جمشيد، نقش رجب و بسياري نام‌هاي مكانهاي تاريخي ديگر، ارتباط مستقيم تاريخي با آثار موجود در آن ندارد. با توجه به وجود 4 آرامگاه بطور دقيقي به شكل صليبي و با دقت هندسي زيادي تهيه شده اند عده اي اين اشكال را نمادهاي ميترايي مي دانند و اين ديواره را ديواره صليب آريايي ناميده اندي
آرامگاههاي هخامنشي
آرامگاه چهار پادشاه هخامنشي در نقش رستم جاي گرفته‌است. هر چهار آرامگاه، در دخمه‌هاي صليبي‌شكل و در دل كوه با ارتفاع قابل توجهي از سطح زمين قرار دارند. در آئين زرتشت، كه دين رسمي دودمان هخامنشي بود، «خاك» عنصري مقدس شمرده مي‌شد و از اين روي مردگان را در خاك دفن نمي‌كردند. گذاشتن جسد پادشاهان هخامنشي در سينه كوه، از ابتكارات داريوش بزرگ و منطبق با آئين زرتشت بوده‌است.
- آرامگاه داريوش اول: از بين چهار آرامگاه موجود، فقط اين آرامگاه كتيبه دارد و تعلق آن به داريوش اول محرز است. در شاخه بالايي آرامگاه، شاه با لباس پارسي و كمان به دست بر روي سكويي سه پله ايستاده و در حال انجام مراسمي است كه مي‌تواند شاهي يا مذهبي باشد. تصوير فروهر در بالاي سر و پيشاپيش پادشاه قرار گرفته‌است و شاه دست خود را به علامت احترام رو به اين تصوير گرفته. سي تن از نمايندگان قبايل مختلف تخت شاهي و سكوي سه پله روي آن را حمل مي‌كنند.
در قسمت مياني آرامگاه حفره‌اي وجود دارد كه ورودي آن مشابه درها و سرستون‌هاي هخامنشي در سنگ حجاري شده و نمايي از يك ساختمان مشابه ساختمان‌هاي تخت‌جمشيد را نشان مي‌دهد.
درون حفرهٔ آرامگاه سه اتاقك در دل كوه كنده شده‌است كه در هر يك سه گور صندوق مانند قرار دارد. تمام اين اتاقك‌ها و گورها خالي‌اند و احتمالاً توسط لشكر اسكندر غارت شده‌اند.
- آرامگاه خشايارشاه
اين آرامگاه در سمت راست آرامگاه داريوش اول قرار گرفته و بجز فقدان كتيبه و برخي اختلاف‌هاي جزئي در نقش‌هاي برجسته، كاملاً مشابه آن آرامگاه است. از ميان آرامگاههاي چهارگانه مورد بحث، آرامگاه خشايارشا بهتر از همه حفظ شده‌است و جزئيات سنگ‌تراشي‌هاي آن سالم مانده‌اند.
معماري داخل حفرهٔ آرامگاه با آرامگاه داريوش اول تفاوت‌هاي اساسي دارد
- آرامگاه اردشير اول
اين آرامگاه در سمت چپ آرامگاه داريوش اول واقع شده‌است.
- آرامگاه داريوش دوم
اين آرامگاه غربي‌ترين (منتهي اليه سمت چپ) آرامگاه هخامنشي نقش رستم است و آن را به داريوش دوم منتسب مي‌دانند.
- تاجگذاري اردشير بابكان
اين يادمان در گوشه شرقي محوطه در ارتفاع دو متري از سطح زمين قرار گرفته و با توجه به كتيبه‌هاي آن به سه زبان قارسي ميانه، پارتي و يوناني، صحنه‌اي را نشان مي‌دهد كه اردشير بابكان (سمت راست) دارد حلقه شاهي را از اهورامزدا (سمت چپ) دريافت مي‌كند؛ هم شاه و هم اهورامزدا سوار بر اسب‌اند و زير پاي اسب هركدام يك نفر افتاده‌است. فرد زير پاي اسب اردشير بايد اردوان (آخرين شاه اشكاني) باشد و ديگري اهريمن.
- پيروزي شاپور اول بر امپراتوران روم
اين يادمان نزديك به سطح زمين و در فاصلهٔ ده متري سمت چپ مقبره داريوش اول قرار گرفته‌است و شكست والرين و فيليپ عرب از شاپور اول را نشان مي‌دهد. كرتير موبد بانفوذ عصر ساساني پشت سر شاه قرار گرفته و مچ دست والرين در دست شاه است.
- بهرام دوم و درباريان او
اين يادمان سمت راست يادمان تاجگذاري اردشير بابكان قرار گرفته و بر روي نقش برجسته ديگري قرار دارد كه احتمالاً مربوط به عيلاميان است. در اين يادمان بهرام دوم و همراهان او نقش بسته‌اند و بجز شاه بقيه به حالت نيم‌تنه حجاري شده‌اند.
- نبرد بهرام دوم با دشمنان
درست زير آرامگاه داريوش اول يادماني با دو صحنه جنگ قرار گرفته‌است كه بخش پاييني آن مربوط به بهرام دوم و بخش بالايي احتمالاً مربوط به بهرام سوم است.
- به شاهي رسيدن نرسي
سمت راست آرامگاه داريوش اول يادماني قرار دارد كه به شاهي رسيدن نرسي را نمايش مي‌دهد. در اين يادمان نرسي حلقه شاهي را از دست آناهيتا دريافت مي‌كند.
- جنگ‌هاي آذر نرسه و هرمز دوم
اين يادمان زير آرامگاه اردشير اول قرار دارد و دو صحنه جنگ را تصوير مي‌كند.
- يادمان ناتمام
سمت راست آرامگاه داريوش اول يادماني ناتمام قرار دارد كه ظاهراً عمليات ساخت آن به دليل حمله اعراب و سقوط پادشاهي ساساني نيمه‌كاره مانده‌است. در ميان اين يادمان، نوشته‌اي به خط نستعليق و در بيست و چهار سطر به چشم مي‌خورد كه متن يك وقف‌نامه‌است و ارزش تاريخي ندارد (مربوط به سال ۱۲۳۷ قمري).