تخت جمشيد
تخت جمشيد يا پارسه نام يكي از شهرهاي باستاني ايران است كه ساليان سال پايتخت تشريفاتي امپراطوري ايران در زمان دودمان هخامنشيان بوده است. باور تاريخدانان بر اين است كه اسكندر مقدوني سردار يوناني كه در ۳۳۰ پيش از ميلاد، به ايران حمله كرد و تخت جمشيد را به آتش كشيد و احتمالا بخش عظيمي از كتابها، فرهنگ و هنر هخامنشي را با اينكار نابود نمود. با اين‌حال ويرانه‌هاي اين مكان هنوز هم در مرودشت در نزديكي شيراز مركز استان فارس برپا است و باستان شناسان از ويرانه‌هاي آن نشانه‌هاي آتش و هجوم را بر آن تاييد مي‌كنند.
اين مكان از سال ۱۹۷۹ يكي از آثار ثبت شده ايران در ميراث جهاني يونسكو است.
ارگ بم
ارگ بم، بزرگ‌ترين بناي خشت و گلي دنيا است كه در نزديكي شهر بم در استان كرمان و در جنوب شرقي ايران قرار دارد. اين ارگ، در فهرست آثار ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيده است.
اين بنا پيش از سده ۵ پيش از ميلاد ساخته شده و تا حدود سال ۱۸۵۰ ميلادي مورد استفاده بوده است.
در تاريخ ۵ دي ۱۳۸۲، زمين لرزه‌اي شديد در اين منطقه روي داد كه باعث شد كه اين بنا تا حدود زيادي تخريب شود.
سنگ نبشته بيستون
سنگ نبشته بيستون يا كتيبه بيستون از آثار باستاني ايران واقع در حدود سي كيلومتري كرمانشاه در غرب ايران است.
نام بيستون از بغ (خدا) + ستان (ادات مكان) آمده كه به معناي سرزمين يا جايگاه خدا است. از آن در پارسي باستان به صورت بغيستانه و در معجم‌البلدان بهستان و برخي از دانشمندان عرب از آن به بهستون ياد كرده‌اند.
نقش بيستون پيروزي داريوش يكم را بر گوماته مغ و نه شورشي نشان مي‌دهد. نماد فروهر در حال پرواز بالاي نقش ديده مي‌شود. داريوش دست راستش را به نشانه ستايش اهورامزدا بالا برده و پاي چپش را بر سينه گئوماتا كه زير پاي او افتاده نهاده است . شورشيان كه دستهايشان از پشت و گردنشان با ريسمان به هم بسته شده است پشت سر هم در برابر داريوش ايستاده‌اند. يك نيزه دار و يك كماندار پشت سر داريوش ديده مي‌شوند. بلندي قامت داريوش در نقش ۱۸۰ قامت نيزه دار و كماندار حدود ۱۵۰ و قامت شورشيان حدود ۱۲۰ سانتيمتر است. متن و نقش بر اثر عواملي چند از جمله عوامل زمين شناختي فرسايش باران و باد، رسوب مواد آلي، رشد جلبك در درز سنگها و تأثير ساير پديده‌هاي طبيعي فيزيكي شيميايي و نيز تخريب به دست بشر بويژه در عصر رواج تفنگ (كه از قسمتهاي برجسته و نمايانتر نقش و از فاصله دور به عنوان نشانه استفاده مي‌كرده‌اند ) و ناآگاهيها و بي مبالاتيهاي ديگر آسيب جدي ديده است.
ميدان نقش جهان
ميدان نقش جهان كه با نام‌هاي ميدان شاه و ميدان امام نيز شناخته مي‌شود، مجموعه بزرگي از ساختمان‌هاي دوره صفوي در شهر اصفهان در كشور ايران است.
طول اين ميدان از شمال به جنوب بالغ بر ۵۰۰ متر و عرض آن حدود ۱۶۵ متر است.اين ميدان كه در بخش شمالي شهر اصفهان ساخته شده و در دوره قاجار، مانند ساير بناهاي تاريخي اصفهان مورد بي مهري حكام محلي علي الخصوص شاهزاده ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله قرار گرفت و تا مرز تخريب نيز پيش رفت. در دوره رضا شاه ميدان و ابنيه اطراف آن به شكل كنوني مرمت گرديدند. از سال ۱۳۶۸ به بعد تردد خودروها در بخش جنوبي ممنوع گرديد و تردد در اين بخش به صورت پياده يا با درشكه صورت مي‌پذيرد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي، اين ميدان محل برگزاري نماز جمعه و اجتماعات سياسي نيز مي‌باشد. دور تا دور ميدان را بازار صنوف صنايع دستي اشغال كرده و به لحاظ توريستي بودن از رونق خوبي برخوردارند. در حال حاضر تنها اداره دولتي مستقر در ميدان، اداره آگاهي نيروي انتظامي است.
ميدان امام در فهرست آثار ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيده‌است.
تخت سليمان
تخت سليمان نام محوطه تاريخي بزرگي در نزديكي تَكاب و روستاي تخت سليمان (در گذشته نصرت‌آباد) در استان آذربايجان غربي در كشور ايران است.
مجموعه بناهاي تاريخي در تخت سليمان در اطراف درياچه‌اي طبيعي ساخته شده است. آب اين درياچه كه از عمق ۱۱۶ متري از درون زمين به سطح مي‌آيد و به زمين‌هاي اطراف مي‌ريزد داراي املاح زيادي است كه آن را براي آشاميدن و كشاورزي نامناسب كرده است. رسوب‌هاي حاصل از اين املاح در طي قرن‌ها لبه درياچه را شكل داده و متغير كرده است.
آثار بناهاي دوره‌هاي اشكانيان و ساساني و ايلخانان مغول در اين محل يافت شده است. مهم‌ترين آثار بجا مانده آن آتشكده و تالارهاي دوره ساساني است. برخي آثار ساساني ديگر نيز در كوه بلقيس و زندان سليمان در نزديكي تخت سليمان ساخته شده است.
پاسارگاد
مجموعه ميراث جهاني پاسارگاد مجموعه‌اي از آثار باستاني برجاي مانده از دوران هخامنشي است كه در ۷۰ كيلومتري شمال مرودشت در منطقه پاسارگاد استان فارس واقع شده است.
اين مجموعه دربرگيرنده ابنيه‌اي چون كاخ دروازه، پل، كاخ بار عام، كاخ اختصاصي، دو كوشك، آبنماهاي باغ شاهي، آرامگاه كمبوجيه، استحكامات دفاعي تل تخت، كاروانسراي مظفري، آرامگاه كوروش بزرگ، محوطه مقدس و تنگه بلاغي است.
اين مجموعه، پنجمين مجموعه ثبت شده در فهرست آثار ميراث جهاني در ايران است كه طي جلسه يونسكو كه در تيرماه سال ۱۳۸۳ در چين برگزار شد به علت دارا بودن شاخص‌هاي فراوان با صد در صد آرا در فهرست ميراث جهاني به ثبت رسيد. هر اثر كه در فهرست جهاني يونسكو جاي مي‌گيرد: طبق كنوانسيون ميراث طبيعي و تاريخي بايد از سوي كشور نگهدارنده اثر مورد توجه ويژه قرار گيرد و انجام هرگونه اقدامي در به خطر افتادن آن ممنوع است.
پاسارگاد، به سال 1383 خورشيدي مطابق با سال 2004 ميلادي بر اساس بندهاي يكم، دوم، سوم و چهارم معيارهاي فرهنگي در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيد.
معيارهاي ثبت:
- پاسارگاد نخستين نشانه بارز معماري سلطنتي هخامنشي است.
- پايتخت شاهنشاهي پاسارگاد را كوروش بزرگ با مشاركت مردمان گوناگون امپراطوري كه بنا نهاده بود ساخت اين حركت به صورت يك مرحله بنيادي در تحول هنر و معماري كلاسيك ايران درآمد.
- محوطه باستان شناختي پاسارگاد با كاخ ها، باغ ها و آرامگاه كوروش بزرگ بنيان گذار سلسله هخامنشي يادبودي استثنايي از تمدن هخامنشيان در ايران است.
- مجموعه چهار باغي پادشاهي كه در پاسارگاد بنيان گذاشته شده به صورت نمونه اي مادر براي اين گونه معماري و طرح ريزي در آسياي غربي در آمد.
چغازنبيل
چُغازَنبيل نيايشگاهي است باستاني كه در زمان ايلاميها و در حدود ۱۲۵۰ پيش از ميلاد ساخته شده است. چغازنبيل بخش به‌جا مانده از شهر دوراونتش است.
چغازنبيل در جنوب غربي ايران و در استان خوزستان بنا شده‌است. اين سازه در ۳۵ كيلومتري جنوب شرقي شهر باستاني شوش در طول جغرافيايي ۴۸ دقيقه و ۳۰ ثانيه و پهناي جغرافيايي ۳۲ دقيقه مي‌باشد.
اين نيايشگاه توسط اونتاش گال (پيرامون ۱۲۵۰ پ.م.)، پادشاه بزرگ ايلام باستان، و براي ستايش ايزد اينشوشيناك، نگهبان شهر شوش، ساخته شده است.
مكان جغرافيايي زيگورات (معبد هرمي شكل چند طبقه) چغازنبيل در ۴۵ كيلومتري جنوب شهر شوش در نزديكي منطقه باستاني هفت تپه مي باشد ( در محور اصلي شوش به اهواز ). بلندي آغازين آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نيم از آن باقي مانده است. چغازنبيل كه نام باستاني اين بنا بشمار مي‌آيد، واژه‌اي محلي و مركب از دو واژه چُغا (به معناي تپه در زبان لري) و زنبيل است كه اشاره اي است به مكان معبد كه سابقا تپه بوده و آن را به زنبيل واژگون تشبيه مي‌كردند. اين مكان نزد باستانشناسان به دور اونتَش معروف است كه به معناي دژِ اونتش است. اونتاش گال پادشاه ايلام باستان است كه دستور ساخت اين شهر مذهبي را داده است. بناي چغازنبيل در ميانه اين شهر واقع شده است و مرتفع‌ترين بخش آن است.
بلندي آغازين اين بنا ۵۲ متر در قالب ۵ طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها دو طبقه و نيم از آن باقي مانده است. مسير دستيابي به چغازنبيل از طريق جاده اهواز به شوش است اما مكان آن دقيقاً بين شوشتر و شوش وجنوب شهر دزفول در كناره رود دز قرار دارد و اين خود حكايت از اين دارد كه در زمان ايجاد زيگورات شهرهاي دزفول (روناش) و شوش و شوشتر هر سه وجود داشته اند. اين نيايشگاه توسط اونتاش ناپيريش (حدود ۱۲۵۰ پ.م.)، پادشاه بزرگ ايلام باستان، و براي ستايش ايزد اينشوشيناك، الهه نگهبان شهر شوش، ساخته شده است. و در حمله سپاه خونريز آشور بانيپال به همراه تمدن ايلامي ويران گرديد. قرنهاي متمادي اين بنا در زير خاك به شكل زنبيلي واژگون مدفون بود تا اينكه به دست رومن گيرشمن فرانسوي در زمان پهلوي دوم از آن خاكبرداري گرديد. گرچه خاكبرداري از اين بناي محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تكميل دانش دنيا نسبت به پيشينه باستاني ايرانيان گرديد اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از اين كشف، دست عوامل فرساينده طبيعي و بي دفاع گذاشتن اين بنا در برابر آنها آسيبهاي فراواني را به اين بناي خشتي گلي وارد كرده و خصوصا باقيمانده طبقات بالايي را نيز دچار فرسايش شديد كرده است.
چغازنبيل جزوه معدود بناهاي ايراني است كه در فهرست آثار ميراث جهاني يونسكو ثبت شده است. ضمناً در بعضي از كتب تاريخي نام قديمي شوش، چغازنبيل ناميده شده است.
گنبد سلطانيه
گنبد سلطانيه بزرگ‌ترين گنبد آجري جهان و مقبره اولجايتو است كه نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغيير داد و از آثار مهم دوره ايلخانيان به حساب مي‌آيد.
اين بنا مسجدي است بسيار زيبا از حيث معماري و تزيين و بزرگي در دنيا مشهور است. گنبد مزبور در پنج فرسخي سمت شرقي شهر زنجان در داخل باروي شهر قديم سلطلانيه قرار گرفته و بنايي است هشت ضلعي كه طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نيز در اطراف گنبد دارد و قديمي‌ترين گنبد دوپوش موجود در ايران است. رنگ گنبد آبي است. بر روي اين اضلاع گنبد بلندي قرار گرفته كه ارتفاع آنرا ۱۲۰ گز نوشته‌اند. در قسمت بالايي آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از كاشي‌هاي فيروزه‌‌اي رنگ پوشيده و سقف داخل اطاقهاي بالا با گچ‌بري‌هاي و آجرهاي رنگارنگ تزيين يافته است. در حاشيه طاقها آيات قرآني واسماالله با خط جلي نوشته شده‌است. حكاكي‌هايي در آجرهاي ديوارها و سقف‌هاي رنگين بنا نيز ديده مي‌شود.
تزيينات و نحوه‌ي ساخت اين مقبره در واقع نقطه‌ي عطفي در معماري آن دوران بوده به اين شكل كه سبكي جديد را در معماري به وجود آورده كه از معماري سلجوقي منفك شده است.
ساخت اين گنبد در سال ۷۰۲ هجري قمري به دستور الجايتو در شهر سلطانيه، پايتخت آن زمان ايلخانيان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجري قمري به اتمام رسيد.
دالان‌هاي تودرتويي در سردابه‌ي اين بنا موجود است كه حدس زده مي‌شود براي اجراي مراسم خاصي به كار مي‌رفته و سلطان محمد خدابنده پس از مدتي از اسلام روي برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و اين دالان‌ها و فضاها براي اجراي مراسم مذهبي خاص پس از مرگ وي بوده است. البته جسد وي نيز به جاي دفن در سردابه، در كوه‌هاي اطراف دفن شده است.
گنبد سلطانيه در شهر سلطانيه قرار دارد و در فهرست آثار ميراث جهاني به ثبت رسيده‌است و شامل سه بخش اصلي ورودي، تربت‌خانه و سردابه است.
گفته مي‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از اين گنبد الگوبرداري شده است. بناي اين گنبد كه بعد از گنبدهاي سانتامارينا و اياصوفيه سومين گنبد بزرگ دنياست.
قره‌كليسا
قره كليسا (كليساي تادئوس مقدس) ، نام كليسايي تاريخي در استان آذربايجان غربي ايران است.
اين كليسا در جنوب ماكو و ۲۰ كيلومتري شمال شرقي چالدران در كنار روستايي به همين نام واقع شده است. در تاريخ ۷ ژوئيه ۲۰۰۸، مجموعه قره‌كليسا، شامل سه كليساي اصلي با نام‌هاي قره‌كليسا يا سنت تادئوس، سنت استپانوس و زور زور در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيد.
قره كليسا در ناحيه به‌به‌جيك شهرستان چالدران، در سال ۶۴۴ يا ۶۴۵ هجري قمري تجديد بنا شد. فرمان شاه عباس اول صفوي در حمايت از ارمنيان بر روي سردر آن ديده مي‌شود. عباس ميرزا وليعهد فتح‌علي‌شاه نيز تزئيناتي بر آن افزوده است.قره كليسا، مزار تادئوس (طاطاؤس) مقدس يكي از حواريون عيسي مسيح است. به استناد منابع تاريخي بخشي از ارمنيان پيرو دين زرتشت بوده‌اند و بخشي نيز آئين مهرپرستي داشته‌اند. براي نخستين بار در سال ۴۳ ميلادي دو نفر از حواريون به نام‌هاي طاطاوس و بارتولومئوس از شمال بين النهرين گذشته و براي رساندن پيام مسيح به ارمنستان وارد ايران مي‌شوند.
تادئوس مقدس كه يكي از حواريون عيسي مسيح و از بنيان‌گذاران كليساي ارمني است، در سال ۶۶ ميلادي بخاطر بشارت مسيحيت به قتل رسيد. مقبره وي در قره‌كليسا قرار دارد و به صورت يكي از زيارتگاه‌هاي مهم ارمنيان از آن ياد مي‌شود.