گنبد كاووس يا گنبد قابوس يك بناي تاريخي متعلق به بيش از هزار سال پيش است كه در گنبد كاووس، شمال شرقي ايران (استان گلستان) قرار دارد.

اين برج يكي از آثار باستاني ايران بوده و در شمار بزرگ‌ترين مفاخر معماري سده چهارم هجري محسوب مي گردد كه در سال 397 هجري قمري برابر با 375 هجري شمسي به دستور شمس المعالي قابوس بن وشمگير آل زيار(فرمانرواي شهر جرجان پايتخت پادشاهان آن ديار) جهت آرامگاه شخصي وي بنا گرديده است.

ساختمان اين برج بر روي تپه اي خاكي كه قريب به 15 متر از سطح زمين بلندتر است قرار دارد. بدنه آن متشكل از 3قسمت : شالوده، ساقه و گنبد مخروطي است كه روي هم رفته 55 متر ارتفاع دارد و 15 متر آن هم در زير تپه است يعني ارتفاع اصلي بنا از سطح زمين 70 متر مي باشد.

پروفسور آرتور پوپ در مورد برج قابوس چنين نوشته است: در زير سمت شرق كوه هاي البرز و در برابر صحراهاي پهناور آسيا يكي از بزرگترين شاهكارهاي معماري ايران با تمام شكوه و عظمت خود قد بر افراشته است.

بر روي ساقه(در بالاي در ورودي) دو رشته كتيبه(به خط كوفي ساده) با آجر ساده قرمز رنگ كه روي آن سائيده شده است در درون قاب هاي آجري جاي گرفته و تكرار يك متن در دو جاي بنا به ماندگاري محتواي كتيبه كمك بزرگي كرده است. بدنه بنا سراسر از آجر قرمز رنگ ساخته شده است .آجرهاي سخت اين بنا كه در نهايت پختگي و استحكام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلايي در آمده اند كه خود بر زيبايي آن افزوده است. مَلاطي كه در ميان آجرها ريخته شده ،مخلوطي از تخم مرغ و خاك رس مي باشد.

متن كتيبه هاي سازه چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم هذا القصر العالي             به نام خداوند بخشنده مهربان اين است كاخ با شكوه

الامير شمس المعالي                                           امير شمس معالي                    

الامير ابن الامير                                                     امير پسر امير

قابوس ابن وشمگير                                               قابوس فرزند وُشمگير          

امر به بنائه في حياته                                           فرمان داد به ساخت آن در زندگي خويش

سنه سبع و تسعين و ثلثمائه قمريه                     سال 397 قمري

و سنه خمس و سبعين و ثلثمائه شمسيه            و 375 خورشيدي

گنبد مخروطي بنا به ارتفاع 18 متر، بر روي ساقه بنا شده است. به دستور شمس المعالي بر روي گنبد پنجره اي گذاشته اند تا هنگامي كه تابوت وي را در درون بنا از بالاي گنبد آويزان مي كنند نور به تابوت بتابد و نوراني گردد.

تابوت وي از طلا بوده است كه در زمان حمله مغولها به ايران دزديده مي شود ناگفته نماند كه تا چند سال پيش هنوز بقايايي از طناب باقي مانده بود.