اعياد و سوگواري ها در ايران

جشن ها و مراسم سنتي وآئيني از عناصر اصلي هر فرهنگ است كه فرهنگ وجامعه را استواري و استحكام مي بخشند. مراسم پيوندهاي همه جانبه با مجموعه يك فرهنگ دارند ودر هرگوشه اي يك نوع از مراسم به شكل خاصي اجـــرا مي شود.

مراسم موجود

1. مراسمي كه درطول يك سال شمسي انجام مي گيرد كه بيشتر شامل رسوم بازمانده از پيش ازاسلام هستند كه با ورود دين اسلام انطباق و سازگاري داشتند و نمونه هايي از آن عبارتند از:

• چهارشنبه سوري

• نوروز

• جشن مهرگان

• جشن يلدا

2. مراسمي كه درگردش يك سال قمري اجرا مي شود اين مراسم عمدتاً مذهبي و اسلامي مي باشد.

مراسمي كه درطول يكسال قمري اجرا مي شود عبارتند از:

• مراسم ماه محرم

• روضه خواني

• دسته گرداني

• مراسم شام غريبان

• مراسم قوم بني اسد

• تعزيه

3. مراسمي كه درطول زندگي يك فرد انجام مي شود كه شامل كليه مراسمي است كه قبل از تولد فرد تا پس ازفوت او انجام مي شود.

• مراسم كودكي

• مراسم ازدواج

• مراسم مرگ

4. مراسمي كه متعلق به هيچكدام از سه گروه فوق نيستند و به لحاظ مختلف اجرامي شوند مثل مراسم طلب باران.

• سايرمراسم

چهارشنبه سوري

به مراسم آخرين چهارشنبه سوري سال گفته مي شود كه بنام هاي مختلف نيز ناميده مي شود. مثلاً در اصفهان به آن جهارشنبه سرخي و درفارس چهارشنبه آخر مي گويند. رسم مرسوم دراين روز روشن كردن بوته هاي خار و پريدن از روي آتش است. مردم ازاين حريق دور كردن بلايا را مي خواهند تا براي سال جديد سلامتي را به همراه بياورد. پريدن از روي آتش معمولاً به همراه خواندن اشعار مي باشد. درخور و انارك در حاشيه كوير ايران آتش را ازروي پشت بام به كوچه مي اندازد و كوزه آبي روي آن مي شكنند. در نائين نيز عين همين عمل را در چهارشنبه آخر ماه صفر تكرار مي كنند و درداخل كوزه سكه اي نيز قرار ميدهند. در برخي از نقاط خراسان كوزه و زغال و نمك به نيت شور چشمي و سكه به نشانه صدقه را دور سر افراد مي گردانند و بعد به بيرون مي اندازند. دركرمان نيز همين رسم با جزئي تغيير انجام مي شده است. در آذربايجان غربي و كردستان رسم شال اندازي وجود دارد اين رسم براي گرفتن خوراكي مي باشد مانند قاشق زني و بيشتر حالت تفنن دارد. درهمين روز به تهيه آجيل جهارشنبه سوري نيز مي پردازند. در برخي از نقاط ايران در آتش جهارشنبه سوري انواع دانه ها و سبزيجات را مي ريزند (فال گوشي وايستادن).

نوروز

نوروز روز اول فروردين ماه است. مراسم نوروز مجموعه اي است كه قبل از شروع مراسم اصلي شروع مي شود. و تا چندين روز بعد از آن ادامه مي يابد. پيش آهنگان نوروزي نويد آمدن بهار را باشادي و خواندن اشعاري مي دهند اين پيشاهنگان عبارتند از حاجي فيروزها ونوروز خوان ها. نوروز بزرگترين جشن وآئين درسال شمسي است در متون مختلف نوروز را به گونه اي مختلف توجيه و به اشخاص مختلف ثبت داده اند ازجمله جمشيد پادشاه باستاني ايرانيان. مي گويند او اين جشن را برقرار ساخت. در دوره اسلامي نوروز را به سليمان پيغمبر نسبت داده اند. در دهات مجاور شهر اردبيل و در خود اين شهر مردم معتقدند كه در نوروز حضرت علي (ع) به امامت و ولايت برگزيده شد. نوروز جشن شروع گردش طبيعت است. درقديم رسم بوده است كه مردم آغاز هر ماه را نيز جشن مي گرفتند اما جشن روز اول فروردين مفصل تر بود. نوروز بدليل شرايط خاص خودش همراه با بسياري باورها واعتقادات و اعمال مي باشد مثل سبزه سبز كردن، تخم مرغ رنگ كردن، شيريني پختن و غيره كه درهمه مناطق ايران وجود دارد. سفره هفت سين پهن كردن نيز يكي از همين مراسم است در مناطق مختلف بعضاً هشت سين متفاوتي در سفره مي چينند. زماني مردم بجاي هفت «سين» هفت «ميم» داشتند. مرغ و ماهاي و ... در نوروز بعضي نمايش ها و بازي ها هم وجوددارد مثل نمايش سير نوروزي يا امير بهاري درغرب و شمال غرب كشور. اين مراسم بمدت 13 روز از اول تا 13 فروردين ماه دوام داشت. مراسم سيزده بدر هم يكي از مراسم نوروزي است. نوروز با چهارشنبه سوري آغازمي شود و با 13 بدر بدرقه مي شود مردم دراين روز به دامان طبيعت پناه مي برند.

جشن مهرگان

درگذشته هاي دور رسم براين بود كه دراين روز مردم براي سلطان هديه مي فرسنادند، دراين روز سلطان لباسي از خــــــــز مي پوشيد وسپس لباسهاي تابستاني خود را ميپوشيد و اگر نوزادي دراين روز بدنيامي آمد نامي بر اومي گذاشتند كه كلمه مهر درآن باشد. دربرخي از روستاهاي زرتشي نشين يزد هنوز گوسفندي را براي ايزد مهر دراين روز قرباني مي كنند.

اين گوسفند به هنگام زايش بايد نذر «مدايزد» شده باشد و بعد از برياني كردن گوسفند در تنور و گذاشتن آن در سيني آنرا روي سه لنگ كه نماد گفنار نيك، كردار نيك وانديشه نيك است مي گذارند و سپس آن را به همراه پوست و مقداري دنبه به آتشكده مي برند.

جشن يلدا

در نخستين روز ديماه كه شب زايش مهر ( خورشيد ) است و بلندترين شب سال مي باشددراين شب مردم به شب نشيني و خوردن ميوه هاي تابستاني و شادي مي پردازند. در روستاهاي خراسان و آذربايجان چنانچه پسري با دختري نامزد باشد دراين شب خانواده پسر براي دختر هديه مي فرستند . در كرمان مردم تا صبح بيدار مي مانند ومنتظر «قارون» كه خود را به شكل هيزم شكني در مي آورد و به فقرا هيزم ميدهد و بعد اين هيزم ها به طلا بدل مي شوند مي نشينند و مرسوم است كه دراين شب مردم علاوه بر خوردن ميوه و آجيل فا ل حافظ هم مي گيرند.

مراسمي كه درطول يكسال قمري اجرا مي شود.

اين مراسم عمدتاً مذهبي و اسلامي هستند. مانند مراسم ماه محرم وصفر - ميلاد حضرت رسول- ولادت حضرت علي، عيد مبعث، ولادت حضرت امام زمان، شهادت حضرتعلي، عيدفطر، عيدقربان، عيدغدير.

عيد فطر وقربان بين پيروان مذهب تسنن مثل اهالي تركمن صحرا و مردم كردستان و مردم بلوچستان بسيار باشكوه تر ازساير نقاط برگزار مي شود.

مراسم ماه محرم

اين مراسم بسيار متنوع است همه اقشارمردم درآن شركت مي كنند و گروهي نيز سازمان دهنده مراسم هستند و گروهي اجراي مراسم را بعهده مي گيرند و گروهي ناظر براين مراسم هستند گونه هاي مختلف مراسم ماه محرم عبارتنداز روضه خواني، دسته گرداني، تغزيه خواني،مكان تعزيه.

روضه خواني

روضه خواني سابقه تاريخي دارد و درباره وقايع كربلاست و درمساجد و حسينيه ها خوانده مي شود. شيوه خبر كردن براي مراسم روضه خواني متفاوت است و بازدن پرچم بر سر درخانه يا اينكه با رفتن يكنفر از طرف صاحب روضه به درخانه ها انجام مي شود و آن شخص قهو هايي را كه داخل دستمال است تعارف مي كند و با برداشتن قهوه ميهمان دعوت صاحب روضه را مي پذيرد ولو اينكه صاحب روضه دشمن او باشد.

دسته گرداني

دسته گرداني يكي از مظاهرمشخص عذاداري درايام محرم است داراي اشكال مختلفي است. سينه زني، زنجيز زني، شام غريبان و مراسم قوم بني اسد. نشانــــه هايي كه دسته هاي عذا دار ها خود حمل مي كنند نيز مهم است البته اين نشانه ها درهمه دسته ها يكسان نيست.

نشانه هايي كه دسته هاي عذاداران با خود حمل مي كنند عبارتند از:

ـ بيرق، كه ساده ترين وعام ترين نشانه است و منسوب به حضرت عباس (ع) است.

- كتيبه كه پارچه اي ست همراه باچوب كه جلوي دسته نگه داشته مي شود.

- علم، كه چوبي يا فلزي است كه با پارچه سياه پوشيده مي شود.

- شش گوش، كه حجمي است با شش گوشه كه سنبل قبر امام حسين است.

- كتل كه تيرچوبي استوانه اي شكلي است كه پارچه اي آن را مي پوشاند.

- نخل كه حجمي است پنج گوشه كه آينه كاريست و با پارچه پوشيده مي شود.

نخل امير چخماق در يزد بزرگترين آن مي باشد. در حوزه مركزي ايران نخل بسيار رايج است و مردم به آن بسيار معتقدند. نخل فقط در روز عاشورا به حركت در مي آيد نخل نشانه تابوت امام حسين است.

- چلچراغ كه مجموعه اي از فانوس هاست، حجمي مثلثي شكل است كه به آن فانوس ها يا لامپ هايي نصب مي شود. البته در روزگار كنوني از لامپ برق و مهتابي استفاده مي شود.

مراسم شام غريبان

مراسم غروب عاشوراست، گروهي با روشن كردن شمع دركوچه وخيابان حركت كرده نوحه مي خوانند.

مراسم قوم بني اسد

درتاريخ نقل شده كه قوم بني اسد كه نزديك كربلا بودند در روز سوم شهادت امام حسين، شهداي كربلا را به خاك مي سپارند. مراسم اينگونه است كه گروهي با لباس سفيد براه مي افتند، بيلي هم در دست دارند و نقشي را هم بطور سمبليك حركت مي دهند.

تعزيه

نمايش مذهبي است با چهارچوبي خاص ويكي از جلوه هاي ماه محرم است. اجراي اين نمايش امكاناتي لازم دارد كه مهمترين آن عبارتند از:

تعزيه خوان، وسايل تعزيه خواني، مكان تعزيه خواني

- وسايل تعزيه خواني عبارتند از پوشاك كه دو قسمت مي شود پوشاك موافق خوانها و پوشاك مخالف خوانها اسلحه كه باز دو قسمت است براي موافق ها شمشير و سپر است و براي مخالف خوانها نيزه، تير وكمان وخنجر. وسايل موسيقي عبارتند از شيپور، طبل وسنج. وسايل تعزيه صحنه آرايي ندارد اما براي القاي صحنه واقعه كربلا از سنبل هايي مثل پره كفن، اسب و غيره استفاده مي شود ونسخه هاي تعزيه خواني كه برآن ديالوگ ها و اشعار تغزيه خوانها نوشته شده است.

- مكان تعزيه: جايي كه تعزيه درآن برگزار مي شود معمولا" حسينيه ها و حياط مساجد يا خود مساجد است

- " تكيه " همان حسينيه رو باز است كه تعزيه در آن برگزار مي شود البته تكيه هاي سر پوشيده هم داريم.

- مراسمي كه درطول زندگي يك انسان برگزار مي شود.

از زايش يك بچه تا مرك آن مراسمي وجود دارد . برخي از اين مراسم براي دختران و برخي براي پسران است برخي از مراسم مربوط به دوران طفوليت وبرخي از مراسم مربوط به دوره بزرگسالي است. برخي مراسم براي زندگان و برخي ديگر براي مردگان است.

مراسم كودكي

مثل مراسم سوراخ كردن گوش براي دختران ومراسم ختنه سوران براي پسران مي باشد. براي پسران رسم عقيقه كردن هم وجود دارد كه گوسفندي را قرباني مي كنند و بطور كامل مي پزند و تمام اعضا و احشا' آن را به همراه استخوانها درمحلي دفن مي كنند. مراسم شش شب است كه در ششمين شب تولد فرزند برگزار مي شود اعم از دختر يا پسر. دراين شب چون فرزند درمعرض«آل زدگي» قراردارد(آل موجودي خيالي است كه به نوزاد ويا مادر آن آسيب مي رساند) پس براي دفع آن تمام فاميل جمع مي شوند و به هيچ وجه نوزاد را روي زمين نمي گذارند درهمين شب معمولاً نامگذاري فرزندان هم انجام مي شود.

مراسم ازدواج

مراسم ازدواج هم توام با آئين ها و مقرراتي است اين مراسم چندين قسمت دارند:

1- خواستگاري

2- خرج بري

دراين قسمت معمولاً پدر داماد وخود داماد به همراه جند تن ازمردان فاميل به خانه عروس مي روند و شيربها و مهريه دراين مراسم مشخص مي شود.

3- عقدكنان

دربعضي از مناطق براي دعوت بانوان دراين مراسم، دستمال ابريشمي به همراه نقل، نبا ت وهل به منزل برخي از بانواني كه مي بايست دعوت شوند برده مي شود و با برداشتن آن دستمال دعوت پذيرفته مي شود.

4- جهاز

جهاز را هنوز در بعضي مناطق داخل طبق مي گذارند و به منزل داماد مي برند. در ضمن به همراه جهاز خلعتي براي داماد و بستگانش مي خرند.

5- حنابندان

اين مراسم براي عروس و در روز قبل از عروسي انجام مي گيرد. سنگ دوزي كه بر دو پايه قرار دارد و آن را سنگ حنابندان مي گويند بر روي آن هفت يا چهار جام نقره يا برنخي از حنا پر ميكنند وروي آن سكه طلا يا نقره مي گذارند و دور آن شمع هاي رنگي روشن مي كنند وبه خانه عروس مي برند البته از طرف خانواده داماد حنابندان داماد نيز در برخي مناطق ايران انجام ميشود. درصبح روز عروسي درحالي كه ساقدوش هاي داماد همراهش هستند اين مراسم براي وي نيز انجام مي شود.

6- مراسم عروس بران يا عروس كشان

همراهي كردن عروس تا در خانه داماد را مي گويند مردم همسايه روي سرعروس نقل ونبات و ميوه هاي نوبرانه فصل مي ريزند تنها در بازار كرمان مراسم داماد كشان بر گذار مي شود.

7- مراسم پاگشا

اين مراسم درخانه داماد برگزار مي شود همه فاميل هاي دوطرف مي آيندبراي سر سلامتي وايجاد باب مراوده با خانواده جديد هدايايي نيز مي آورند.

مراسم مرگ

مرگ نيز مراسمي دارد مثل كفن و دفن، شب سوم، شب هفتم و شب چهلم. معمولاً درجامعه سنتي ما بخصوص در روستاها كليه اهالي يك روستا دست به دست هم مي دهند تا مخارج غذا به تنهايي به عهده صاحب عزا نيفتد. در بعضي از روستاها درخانه اي كه عذا داري در آن برقرار است اجاق خانه نبايد روشن شود.

سايرمراسم

بعنوان نمونه به چند رسم اشاره مي شود

1.درفصل زمستان درتقويم سنتي چند مراسم در خانه ها بصورت خانوادگي برگزار مي شود.

مراسم چله بزرگ و كوچك

2. مراسمي كه هنگام برداشت محصول برگزار ميشود كه معمولا" با اشعاري همراه است.

3. مراسم قالي شويان در جمعه اي درنيمه اول مهرماه برگزار مي شود.

درامامزاده سلطان محلي درمشهد و بياد شهادت آن حضرت مراسمي برگزار مي شودو در دهات كاشان مراسم گلابگيري و درپاره اي از مناطق كشور مراسمي كه خاص همان مناطق است برگزار مي شود مثل:

1. آذربايجان شرقي

مراسم عيد قربان دركوه علمدار در مرند، مراسم دراويش درايلخچي نزديك تبريز و مراسم چهارشنبه سوري درمراغه

2. آذربايجان غربي

جشن انگور در اروميه، جشن نوروزو سير نوروزي درمهاباد، مراسم عيد پاك آشوريان در اروميه ، مراسم اول تابستان در قره كليسا درماكو

3. اصفهان

مراسم قالي شويان درمشهد ... كاشان، مراسم عيد قربان و شترقرباني دركاشان ، مراسم گل چيني و گلابگيري درقمصر كاشان در نيمه دوم ارديبهشت و خرداد ماه، مراسم عروس قنات در گلپايگان كه زني را به عقد قنات در مي آورند تا قنات همچنان بارور و پرآب باشد.

4- بوشهر

مراسم به آب انداختن لنج ها با زدن سازهاي محلي همراه است، مراسم دسته گرداني وسينه زني ماه محرم به شيوه خاص بوشهر، مراسم زار، زار توعي موسيقي است كه با حركاتي اجراميشود درواقع دراين مراسم از موسيقي براي درمان بيماري هاي رواني استفاده مي شود.

5 . خراسان

مراسم نقاره زني و ساير مراسم هاي سنتي درحرم امام رضا، مراسم تحويل سال جديد درحرم امام رضا مراسم نوروز مير نوروزي در اسفراين، مراسم مير نوروزي در گناباد، مراسم كشتي چوخه و طناب كشي در فواق و تايباد.

6. فارس

مراسم تحويل سال جديد در حرم حضرت شاه چراغ، مراسم ترك بازي وعروسي ايلات فارس خصوصا" قشقايي ها

7. استان كردستان

مراسم ذكر دراويش در اوئين قادري و نقش بندي كه در مناطق استان اجرا مي شود، مراسم مولودي خواني درشب تولد حضرت پيامبر وحضرت علي به شيوه خاص دراكثر نقاط استان و مراسمي كه هنگام برداشت محصول برگزار مي شود.

8. استان كرمان

مراسم جشن سده درميان زرتشتيان شهركرمان، مراسم داماد كشان در جيرفت و بم.

9. استان گيلان

مراسم علم واميني در مناطق كردستاني ديلمان از لاهيچان تاكلاچاي در نيمه تابستان. اين مراسم در واقع جشن شكرگذاري برداشت محصول است كه در بعداز ظهر يك روز جمعه پيش از برداشت محصول برگزار مي شود. مراسم و رزا جنگ (ورزا گاوند)، مراسم كشتي گيله مردي.

10. استان مازندران

مراسم پرخوان مانند مراسم زاد در جنبو است . نوعي موسيقي درماني در منطقه تركمن صحرا و گنبد مي باشد . مراسم آق قويون در منطقه گنبد و تركمن صحرا و براي پدري برگزار مي شود كه به 63 سالگي برسد، مراسم عروس قزاق در گنبد وگرگان.

11. استان يزد

مراسم ماه محرم ونخل گرداني . مراسم زرتشتيان در زيارتگاه پير سبز اردگان، مراسم جشن سده زرتشتيان يزد.

پير سبز اردكان

اين مراسم در پنج روز اول تابستان برگزار مي شود . پير سبز در هشتاد كيلومتري شرقي اردكان و در دل كوير قراردارد. بر بلندي كوهي زيارتگاهي قرار دارد كه در پنج روز اول تابستان زرتشتيان براي زيارت و برگذاري آئين ها ومراسم خود در آنجا جمع مي شوند ( يا پير سبز چك چكو)

بازارها

- بازارهاي ادواري

كه بطور موقت يك روز در هفته يا يك تا چند روز در سال درمحل هايي خاص براي مبادله كالا و خريد وفروش فرآورده هاي زراعي و دامي وانواع حيوانات وماكيان و صنايع دستي و اشيا و اجناس ديگر تشكيل مي شود اين بازارها را

مي توان بر حسب هنگام و زمان بر پايي وشعاع كار يا دامنه كار و قشر بساط داران ومردم عمدتاً به دو دسته تقسيم كرد:

بازارهاي هفتگي و سالانه

- بازارهاي هفتگي

بازارهايي هستند كه با نام روزهاي هفته برگزار مي شوند مثل شنبه و يكشنبه بازار. اين بازارها دريك شبكه ارتباطي مجموعه اي از روستاها تشكيل مي شوند. از حوضه هاي جغرافيايي قديم ايران كه رسم وسنت برپايي بازارهاي هفتگي در آن مناطق هنوز پيش از مناطق ديگر حفظ شده مناطق گيلان، مازندران، آذربايجان و خوزستان است. اين بازارها بيشتر جنبه روستايي دارند و قشرهاي مختلف روستايي در آنجا فعاليت اقتصادي مي كنند بساط داران دوره گرد (پيله ور) نيز هر روز در يكي از اين بازارها بساط خود را پهن مي كنند

- بازارهاي سالانه

بازارهايي هستند كه سالي يكبار بمدت يك يا چند روز درمحل وزمان معيني بر پا مي گردد و دامنه فعاليتهاي اقتصادي و اجتماعي اين نوع بازارها بسيار گسترده تر از بازارهاي هفتگي است. معمولاً ملاقاتهاي دوره اي جمع زيادي از مردم وتجاز و پيله وران حوضه اي دراين بازار صورت مي گيرد و سرگرمي هاي نمايشي نيز كنار اين بازارها قرار دارد. ترتيب دادن اين نمايش ها از ويژگيهاي مشترك در فرهنگ برپايي بازارهاي ادواري است. معركه گيري و شعر خواني ازجمله اين نمايش ها هستند. پيشينه برگزاري اين گونه نمايش ها در بازارهاي مكاره به صد سال قبل بر مي گردد.

برخي از نمونه هاي بازارهاي ادواري سالانه ايران:

- بازارهايي كه همزمان بابرگزاري مراسم علم واچين در منطقه ديلمان دراكثر گيلان درنيمه تابستان برگزار مي شود.

- بازارهايي كه در 26 مرداد ماه در منطقه شير گاه مازندران برپا مي شود .

- بازار حسن رضا كه هرسال در اطراف بقعه امامزاده حسن رضا در نزديكي جويبار و مارندران در نيمه تابستان برگزار مي شود.

- بازارهاي قالي كه در مراسم قالي شويان برگزار مي شود . اين بازارها همانند رسم قالي شويان يكروزه است دراين بازار برخي از نمايش ها و بازي ها برگزار مي شود.

- بازاري كه در 2? ماه صفر درجوار امامزاده آقا علي عباس كاشان برگزار مي شود.

- بازاري كه هرساله در دهم شعبان درجوار اما مزاده سيد غلام رسول درچابهار برگزار مي شود كه مخصوص شيعه مذهبان است.

- بازاري كه دركنار مراسم پير سبز اردكان ( پير سبز چك چكو ) تشكيل مي شود و در پنج روز اول تيرماه و مخصوص زرتشتيان است.

- بازاري كه دركنار مراسم قره كليسا در نزديكي ماكو و در روزهاي اول تابستان برگزار مي شود و مخصوص ارامنه است.