پـارك‌هاي جنـگلي ايـــران

تاريخچه احداث پاركهاي جنگلي

سال 1344 را شايد بتوان آغاز تحول و سال پايه گذاري ايجاد گردشگاه‌ها و تفرجگاه‌هاي عمومي از طريق استفاده از منابع طبيعي مخصوصا جنگل دانست. چه در اين سال بود كه پارك جنگلي هراز براي استفاده عموم آماده گرديد و عمليات اجرايي پارك طبيعي سي سنگان آغاز شد كه بعدها يكي از زيباترين پاركهاي جنگلي طبيعي كشور گرديد.

بعد از پيروزي انقلاب كه فعاليت پاركداري تقريبا متوقف و در حد نگهداري پاركهاي موجود خلاصه گرديده بود‌، در برنامه اول مورد توجه قرار گرفت به طوري كه ضمن برنامه ريزي‌، تجهيز و راه اندازي پاركهاي جديد‌، پاركهاي موجود نيز در دست تجديد نظر و مراقبت قرار گرفت و همزمان با آن تصويبنامه حفظ و حمايت از ذخائر جنگلي در تاريخ 29/11/68 از تصويب هيات وزيران گذشت و سرانجام با تصويب مجلس شوراي اسلامي و تائيد شوراي نگهبان جهت اجرا به هيات دولت ابلاغ گرديد. در برنامه چهارم توسعه نيز پروژه احداث‌، توسعه‌، نگهداري و تجهيز پاركهاي جنگلي از محل طرح جنگلكاري‌، توسعه درختكاري و فضاي سبز مورد توجه قرار گرفته است.

وضعيت موجود پارك‌هاي جنگلي ايران

در حال حاضر مجموعاً 270 پارك جنگلي با مساحت كل 74110/5 هكتار در سطح كشور وجود دارد كه از اين ميان تعداد 192پارك (71 درصد) توسط بخش دولتي و مابقي‌، يعني 78 پارك (29 درصد) توسط بخش‌هاي خصوصي، شهرداري‌ و تعاوني اداره مي‌شوند. همچنين تعداد 59 پارك جنگلي (22 درصد) در استان‌هاي شمالي و تحت نظر معاونت مناطق مرطوب و نيمه‌مرطوب و 211 پارك جنگلي (78 درصد) در استان‌هاي خارج از شمال كشور و تحت نظر معاونت مناطق خشك و نيمه خشك سازمان قرار دارند.

دسته بندي مناطق تفرجگاهي

الف) مناطقي كه اساسا روي منابع طبيعي اتكا دارند (Resource based area)

اين مناطق به لحاظ اينكه كيفيت كاملا طبيعي و دست نخورده‌اي دارند از نظر تفرجگاهي داراي ارزش زيادي هستند. يكي از عوامل اصلي تقاضاي گردشگري در اين گونه مناطق وجود طبيعت بارز و غالب و برجستگي خصوصيات فيزيكي و جنبه‌هاي زيبائي طبيعي آنهاست. علي رغم تقاضا و تمايل افراد، بعلت دور بودن اينگونه مناطق از اماكن مسكوني اين استفاده از آن تعديل پيدا مي‌كند. تعداد 17 پارك به مساحت كل 65/8668 هكتار در استان‌هاي خارج از شمال داراي چنين ويژگي مي باشند.

ب) مناطقي كه بر پايه دسترسي شكل گرفته‌اند (User oriented area)

اين دسته از مناطق تفرجگاهي به دليل موقعيت مكاني خود مورد تقاضا قرار مي‌گيرند. به همين دليل براي فعاليت‌هاي تفرجيِ طيف گسترده‌اي از مردم طرح‌ريزي و تجهيز مي‌شوند‌. يكي از بارزترين مشخصه آنها قابليت دسترسي آنها براي جمع زيادي از مردم است. زمان دسترسي بسيار كوتاه و هزينه اغلب ناچيز مي‌باشد . تعداد 103 پارك از مجموع پاركهاي جنگلي استان‌هاي خارج از شمال‌، در محدوده حريم شهري واقع مي‌باشند.

ج) مناطق حد واسط (Intermediate area)

اين مناطق از نظر موقعيت و نوع استفاده‌، حد فاصل بين دو طبقه بالايي قرار مي‌گيرند از نظر موقعيت در جايي قرار دارند كه با يك يا دو ساعت رانندگي مي‌توان به آنها دسترسي پيدا كرد. زمان اصلي استفاده از اين مناطق در تعطيلات يك روزه يا تعطيلات آخر هفته است. تعداد 108 پارك از مجموع پارك‌هاي جنگلي استان‌هاي خارج از شمال در محدوده خارج از شهر واقع مي‌باشند.

تعاريف انواع پارك جنگلي

1- پارك جنگلي طبيعي

اينگونه پارك‌ها در جنگل‌هاي طبيعي كه واجد ويژگي‌هاي اكولوژيكي خاص بوده و امكان استفاده تفرجي نيز با در نظر گرفتن تمام شرايط و جوانب دارد، ايجاد مي‌گردد. اينگونه پارك‌ها مشخصاً در جهت حفظ اكوسيستم‌هاي طبيعي منحصر به فرد داراي اهميت فراوان بوده و در جهت ارتقاء آگاهي‌هاي مردم از عملكرد جنگل و استفاده آموزشي و مقايسه‌اي ايجاد مي‌شود. هدف اينگونه پارك‌هاي حفاظتي‌، تفرجي - كه در هر دو صورت گونه‌هاي موجود در پارك مورد حفاظت قرار مي‌گيرند‌- توسعه متناسب و معقول و رعايت ملاحظات اكولوژيك مي‌باشد و در همين راستا‌، بخش تفرجي آن كه مانند تفرجگاه‌هاي عمومي است‌، پس از توان‌يابي‌، ظرفيت آن مشخص و محل‌هاي كمپينگ‌، پيك نيك‌، ورزشي‌، پاركينگ‌، بوفه و . . . در آن احداث مي‌گردد.

2- پارك جنگلي دست كاشت

اين نوع پارك جنگلي در طبيعت با كشت متنوع گونه‌هاي گياهي و طراحي زيباي توده‌‌هاي جنگلي دست كاشت ايجاد مي‌گردد. براي پارك جنگلي دست كاشت‌، امكانات تأمين آب‌، خاك‌، حاصلخيزي و دسترسي به گونه‌هاي درختي و درختچه‌اي مناسب و متنوع داراي اهميت فراوان مي‌باشد. هدف از ايجاد اينگونه پارك‌ها‌، بازسازي اكوسيستم‌هاي منهدم شده‌ و سايت‌هاي جنگليِ با موقعيت مكاني مناسب و داراي پتانسيل‌هاي تفرجي با ايجاد محيط‌هاي طبيعي و شبه جنگلي در حاشيه شهرها مي‌باشد. در اين نوع پارك‌ها با استفاده از فن جنلگكاري توأم با هنر طراحي به سبك طبيعي سعي مي‌شود كه اهداف بازسازي اكوسيستم‌ها و نقش زيست محيطي و تفرجي را برآورده نمايند. تفاوت اين نوع پارك با فضاي سبز در اين است كه در ايجاد فضاي سبز به هيج وجه از طراحي‌هاي معمول و ظريف مطابق علم پاركداري و سليقه‌هايي كه در ساخت سازه‌ها و ابنيه تفرجي رايج مي باشد‌، استفاده نمي‌گردد.

كاركرد‌هاي پارك‌هاي جنگلي

بطور خلاصه عملكرد پارك‌هاي جنگلي در بازدهي اجتماعي و بازدهي اكولوژيك (بهبود شرايط بيوكليماتيك منطقه) آن خلاصه مي‌گردد و اين اثرات را مي‌توان به شرح زير طبقه بندي نمود:

1- اثرات مستقيم

به ازاء هر بازديدكننده تفرجي بر اساس بررسي‌هاي سازمان‌هاي ذيربط 5-3 شغل ايجاد مي‌شود. بنابراين مستقيماً نقش مؤثري را در اشتغال با سرمايه گذاري اندك ايجاد مي‌نمايد‌، ضمن اينكه با صرف هزينه توسط بازديدكنندگان تفرجي‌، درآمد قابل توجهي براي مردم بومي فراهم مي‌شود.

2- اثرات غيرمستقيم

تحت مديريت قرار گرفتن پارك‌هاي جنگلي در تأمين نيازهاي اجتماعي باعث خواهد شد‌، جنبه‌هاي زيست محيطي جنگل‌ها بيشتر و ميل به بهره‌برداري از چوب جنگل در قالب طرح‌هاي جنگلداري كاهش يابد. از اثرات غيرمستقيم ديگر‌، بالا رفتن كارآئي افراد استفاده كننده از پارك‌ها و مناطق جنگلي مي‌باشد بنحويكه كارائي افرادي كه در تعطيلات آخر هفته از جنگل به عنوان تفرج استفاده مي‌كنند 3% بيشتر از سايرين است. از اثرات غيرمستقيم ديگر مي‌توان به توليد مستمر و پايدار‌، حفظ گونه‌ها و رويشگاه‌هاي جنگلي‌، حفظ ساختار طبيعي توده‌ها‌، حفاظت از زنجيره‌هاي اكوسيستم در سطوح ملي‌، منطقه‌اي‌، ملي و حتي فراملي اشاره كرد. به بياني ديگر‌، از ديدگاه زيست محيطي‌، مواردي چون كاهش آلودگي هوا‌، كاهش آلودگي صوتي‌، بهبود شرايط بيوكليماتيك‌، افزايش نفوذپذيري خاك‌، تاثير مثبت بر چرخه آب و افزايش كيفيت آ‌ب‌هاي زيرزميني و اثرات مطلوب روان اجتماعي در بازديدكنندگان از كاركردهاي مهم آن مي‌باشد. براساس مطالعات و بررسي‌هاي وزارت مسكن و شهرسازي سرانه قابل قبول فضاهاي سبز شهري در شهرهاي ايران بين 7 تا 12 مترمربع براي هر نفر است كه در مقايسه با شاخص تعيين شده از سوي محيط زيست سازمان ملل متحد (20 تا 25 مترمربع) براي هر نفر، رقم كمتري است.

خلاصه مهمترين كاركردهاي زيست محيطي

1- جذب پرتوها

جذب پرتوهاي مادون قرمز با طول موج بالا كه خاصيت گرمازائي دارند و همچنين پرتو ماوراء بنفش خورشيد .

2- جذب گرد و غبار

هر هكتار بطور متوسط 68 تن گرد و غبار را در هر بارندگي جذب مي‌كند.

3- توليد اكسيژن

تنها 5/1 مترمربع چمن كوتاه نشده مي‌تواند به اندازه يك انسان در يك سال اكسيژن توليد كند.

4- توليد ماده فيتوفسيد

اين ماده باعث تعادل بين دو نيمكره مغز و ايجاد آرامش در انسان مي‌شود و توسط درختان بخصوصي مثل گردو‌، فندق‌، زبان گنجشك‌، اكاليپتوس و . . . به فضا متصاعد مي‌شود.

5- تعديل آب و هوا

دماي يك هكتار فضاي سبز در مردادماه تا 5/4 درصد كمتر از فضاي مجاور خالي از درخت و رطوبت نسبي حدود 11% بيش از محيط خارج آن است.

6- كاهش آلودگي صدا

كه خود مانع بي نظمي متابوليسم بدن و ايجاد انواع سرطان‌ها مي‌شود.

بعضي قوانين و آئين نامه‌هاي مرتبط درخصوص تغيير كاربري پارك‌هاي جنگلي

1- طبق بند (د) ماده (2) آئين‌نامه اجرايي لايحه قانوني اصلاح لايحه قانوني واگذاري و احياء اراضي در حكومت جمهوري اسلامي ايران مصوب 31/2/1359 واگذاري پارك‌هاي جنگلي مطلقاً ممنوع مي‌باشد.

2- به استناد ماده (10) قانون زمين شهري و ماده (20) آئين نامه اجراي قانون زمين شهري صرفا زمين‌هايي كه طبق قانون قابليت واگذاري را داشته و در محدوده قانوني حريم استحفاظي شهرها قرار مي‌گيرد در اختيار وزارت مسكن و شهرسازي قرار خواهد گرفت. بنابراين پارك مشمول تعريف زمين نبوده و از شمول قوانين زمين شهري مستثني مي‌باشد كه در اين راستا معاونت محترم حقوقي و امور مجلس رياست جمهوري طي بخشنامه شماره 22608 مورخ 14/5/80 پيرامون ماده (10) زمين شهري و آئين نامه اجرايي آن اظهار نظر نموده و اعلام داشته كه ماده 10 قانون مارالذكر و آئين نامه اجرايي آن ناظر به محدوده قانوني و حريم استحفاظي شهرها بوده و در صورتيكه اراضي ملي و دولتي به صورت جنگل و يا نهالستان و يا دستگاه‌هاي تحقيقاتي توليد بذر و نهال شده باشد از شمول ماده 10 مزبور خارج و ادارات ثبت نبايد مالكيت آنها را صرفاً به استناد مقررات مذكور به نام وزارت مسكن و شهرسازي صادر نمايند.

3- تغيير كاربري پارك جنگلي با توجه به وحدت ملاك گرفتن از بند (د) ماده 2 آئين نامه اجرايي لايحه قانون اصلاح لايحه قانوني واگذاري و احياء اراضي ممنوع مي‌باشد و در صورتيكه عرصه موصوف در اثر بعضي اقدامات پوشش جنگلي خود را از دست داده فاقد عواملي باشد كه براي يك پارك جنگلي لازم است و از نظر فني نتوان تعريف پارك جنگلي را بر آن حمل نمود، سازمان سريعاً مي بايست اقدام به احياء و اصلاح محدوده پارك مذكور نموده و هرگونه تغيير كاربري در اين گونه اراضي ممنوع مي‌باشد.

بعضي نكات مهم در احداث پارك‌هاي جنگلي

گونه‌هايي كه براي كاشت در پارك‌ها و گردشگاه‌ها توصيه مي‌شوند بايد از چشم انداز مناسبي برخوردار باشند. در اين مورد به طور عمده از گونه‌هاي پهن برگ كه در فصول مختلف از زيبائي خاصي از نظر توليد گل و يا تغيير رنگ برگ‌ها برخوردارند‌، استفاده مي‌شود. گونه‌هايي كه در اين پارك‌ها بيشتر جلب توجه مي‌نمايد عبارتند از: گونه‌هاي هميشه سبز‌، شمشاد‌، زيتون و گياهاني نظير ارغوان‌، ياس زرد‌، به ژاپني‌، اقاقيا‌، دم موشي‌، درخت پر‌، بوداغ‌، گل مرواريد‌، پيروكانتا‌، كه از گل‌هاي زيبا و معطري برخوردارند. كاشت سوزني برگان در سطح وسيع توصيه نمي‌شود و دليل اين امر‌، ريزش مداوم برگ‌ها و بد منظر كردن محيط گردشگاه و حساسيت آنها به آتش سوزي مي‌باشد.

به طور موردي با توجه به شرايط آب و هوايي مي‌توان از نوئل ، نوئل آبي‌، سرخدار‌، انواع كاج‌، زربين‌، سدر و سرو خمره‌اي‌، سرو شيراز‌، انواع ارس استفاده نمود. از ديگر گونه‌هايي كه براي ايجاد تفرجگاه در مناطق خشك و نيمه خشك مناسب مي‌باشند. مي‌توان از زرشك زينتي‌، پلت‌، افراي سياه‌، پيرو كانتا‌، نارون چتري و خرزهره استفاده نمود.

كاشت محلوط گونه‌هاي پهن برگ و سوزني برگ در پارك‌ها مناسب مي‌باشد. در محوطه گردشگاه از كاشت درختان كه در مقابل وزش باد مقاوم نبوده و احتمال خطر شكستگي و يا ريشه كن شدن آنها در اثر وزش باد مي رود‌، بايد امتناع كرد.